Gözaltına Alma

Yakalama işleminin sonuçlarından biri olan gözaltına alma, kanuna dayalı bir işlem olmakla birlikte yakalanan kişinin yakalama işleminden sonra hakim önüne çıkıncaya veya serbest bırakılıncaya kadar belirlenen kanuni süre sonuna kadar sağlığı etkilenmeyecek şekilde geçici olarak kısıtlanmasını ifade etmektedir. Bu makalede detaylı olarak gözaltı kararının nedenleri, kararı vermede yetkili kişiler,süre ve gözaltı işleminin hukuki sonuçları incelenecektir.

Sanık veya şüphelinin bir suçtan dolayı yakalanması sonrasında Cumhuriyet savcısı tarafından verilen karar doğrultusunda soruşturmanın sonuçlanması için gözaltı karı verilebilir. Kişinin gözaltına alınması için soruşturmanın tamamlanmamış olması ve gözaltının soruşturmanın tamamlanması için zorunlu olması ve kişinin suçu işlediğine dairsomut delillerin bulunması gerekmektedir.

Usule uygun olarak verilen yakalama kararı sonrasında yakalanan şahsın Cumhuriyet savcısı emri ile gözaltına alınması durumudur.

Kolluk güçleri görevini icra ettiği sırada kimlik sorgusu yaptığında, kişiler kimliklerini açıklayacak şekilde belgeyle kanıtlamalıdır. Kimliğini kanıtlayamayan veya yanlış kimlik bilgisi veren kişiler kolluk kuvvetince yakalanarak gerçek kimlikleri belirleninceye kadar gözaltına alınabilir. Kişinin gerçek kimliği belirlendikten sonra başka bir suç ortaya çıkmadığı takdirde bu sebeple gözaltında bulunan kişi derhal serbest bırakılır.

Kolluk güçlerince, usule aykırı şekilde ülkeye girmek isteyen,giren veya hakkında geri verme kararı ya da sınır dışı edilme kararı olan kişinin yakalanması durumunda kolluk güçlerinin bu kişiyi gözaltına alma yetkisi vardır.Yabancı kişilerin sınır dışı edilmek için toplama kampında bekletilmesi bu kapsamda sayılmaz.

Milletvekili,yargı mensupları, vali, kaymakam, askeri kişiler ve çocuklar gibi kişiler soruşturma ve kovuşturma usulü bakımından özel hükümlere tabiidir.

Dokunulmazlığı olan kişiler dokunulmazlıkları devam ettiği süre içinde haklarında koruma tedbirleri uygulanamaz ve bu kapsamda yakalanamaz ve gözaltına alınamazlar. Dokunulmazlık mevzuat kapsamında Cumhurbaşkanı dokunulmazlığı, yasama dokunulmazlığı ve diplomatik dokunulmazlık hali olarak üç kısımdadır.

Kamu görevlilerine karşı görevleri gereği haklarında yapılacak olan soruşturma ve kovuşturma özel sınırlara tabi olup özel kanunlarla belirlenen usuller gereğince soruşturma ve kovuşturmaları yürütülür. Suçüstü dışında göreviyle ilgili suçlar bakımından soruşturma izni olmadan yakalama ve gözaltı işlemi yapılamaz. Göreviyle veya göreviyle alakasız olarak işlemiş olduğu suç için suçüstü halinde kolluk tarafından yakalama yapılabilir ve Cumhuriyet savcısı emriyle gözaltına alınabilir.

Yüksek yargı mensupları için suçüstü hali dışında görev ve şahsi suçları bakımından yakalama ve gözaltı işlemi yapılamaz, soruşturma ve kovuşturmaları özel usule tabidir. Ağır ceza gerektiren suçüstü halinde kişiler kolluk güçlerince yakalanabilir Cumhuriyet savcısı emriyle gözaltına alınabilir. Vali, kaymakam, hakim, savcı, Yargıtay, Danıştay ve Anayasa Mahkemesi Başkanı ve üyeleri bakımından da bu özel usul geçerlidir.

Avukatlar kişisel suçları ile suçüstü halinde işlenen ağır cezayı gerektiren suçlardan dolayı kolluk tarafından yakalanabilir ve emir üzerine gözaltına alınabilir. Noterler için görevleriyle ilgili suçlarda soruşturma ve kovuşturma Cumhuriyet savcısı tarafından takdir edilir. Kişisel suçlar ile suçüstü halinde ağır cezayı gerektiren suçlar için kolluk görevlilerince yakalama ve Cumhuriyet savcısı emriyle gözaltına alma işlemi yapılabilir.

On iki yaşından küçük çocuklar ile on beş yaşını doldurmamış olan sağır ve dilsiz çocuklar suç nedeni ile gözaltına alınamaz. Kimlik ve suç tespiti için yakalama yapılabilir. On beş yaşını doldurmamış çocuklar için üst sınırı beş yılı aşmayan suçlar için tutuklama kararı verilemez. On iki yaşını doldurmuş, ancak on sekiz yaşını doldurmamış olanlar suç sebebiyle yakalanabilir ve gözaltına alınabilir.

Türkiye’de yaşayan yabancı kişilerin suç işlemesi halinde genel hükümlere tabi olarak yakalanıp gözaltına alınabilir. İzin vermeleri takdirde yabancı uyruklu kişinin gözaltına alındığı vatandaşı olduğu devlete ait konsolosluğa bildirilir.

Gözaltına almaya yetkili kişiler; gözaltı kararı verme yetkisi Cumhuriyet savcılarına aittir. Adli kolluk görevlileri failleri yakalayabilir ancak Cumhuriyet savcısı emri olmadan gözaltı işlemini kendi başına yapmaya yetkisi yoktur.

-Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne göre gözaltı süresi için yakalanan kişilerin hemen bir hakim veya adli görevi yapmaya yetkili merci önüne çıkarılması gerektiği hükme bağlanmıştır. Hemen kavramının ucu açık olmakla birlikte somut olaya göre bu kavramı içeren süre değişmektedir. Adli olaylar için azami gözaltı süresi dört gün olarak kabul edildiği ve daha uzun süreli gözaltı işleminin sözleşmeye aykırılık teşkil ettiği kabul edilmiştir.

-Anayasa’ya göre gözaltı süresi tutuklanan şahsın tutuklandığı andan itibaren en geç kırk sekiz saat, toplu olarak işlenen suçlarda en fazla dört gün içerisinde hakim önüne çıkarılır.

-CMK’ ya göre gözaltı süresi, bireysel suçlar yakalama emrinden sonra yakalama anından itibaren yirmi dört saatken üç veya daha fazla kişinin birlikte iştirak ettiği toplu suçlarda Cumhuriyet savcısı kararıyla süre en fazla dört gün olarak belirlenmiştir. Toplu iştirak ile işlenen suçlarda Cumhuriyet savcısı kararıyla her defasında bir gün olmak suretiyle üç gün uzatılabilir. Soruşturmanın tamamlanmış olması durumunda gözaltı süresi dolmamış olsa dahi şahıs serbest bırakılır.

Katalog suçlarda kişinin suçüstü halinde yakalanması durumunda yirmi dört ila kırk sekiz saat aralığında mülki amirlerce gözaltına alma kararı alınabilir.Bu katalog suçlar; toplumsal olaylar sırasında cebir ve şiddet içeren suçlar, kasten öldürme, kasten yaralama, cinsel saldırı, çocukların cinsel istismarı, hırsızlık, yağma, uyuşturucu ve uyarıcı madde imal ve ticareti, bulaşıcı hastalıklara karşı tedbire aykırı davranma, fuhuş, kötü muamele, Terörle Mücadele Kanununda yer alan suçlar, ilan edilen sokağa çıkma yasağını ihlal suçu ve Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu madde 3’te sayılan suçlardır.

Gözaltı kararı ve gözaltı süresinin uzatılmasına ilişkin kararlara karşı itirazlar hakim karlarına tabi tutulmuştur. Bu kararlara karşı sulh ceza hakimine başvurularak itiraz edilebilir. İtiraz hakkını kullanmak için; yakalananın kendisi, müdafii veya kanuni temsilcisi, eşi ya da birinci veya ikinci derecede kan hısımı olan kişiler yetkilidir. İtiraz belli bir süreye tabi değildir ancak sonuç doğurması adına yakalama anından hemen sonra itiraz hakkının kullanılması gerekir. İtiraz dilekçeyle veya tutanağa geçirilme şartıyla zabıt katibine beyanda bulunarak yapılabilir. Yakalanan kişinin gözaltına alındığı yerdeki sulh ceza hakimi itirazı incelemede yetkili mercidir. Sulh ceza hakimi evrakların kendisine iletilmesiyle yirmi dört saat içerisinde başvuruyu sonuçlandırır.

Suç sebebiyle gözaltına alınan şahsın tutukluluk halinde gözaltında kalmış olduğu süre, ceza müddetinden mahsup edilir. Adli para cezasına hükmedilmesi durumunda bir gün için yüz Türk Lirası olarak cezadan mahsup edilir. Bu durumda kişiye verilen adli para cezası miktarı günlük yirmi Türk Lirası olarak belirlenmiş olsa dahi gözaltında geçirdiği her gün mahsup edilirken yüz Türk Lirası olarak cezadan mahsup edilir. Kişinin gözaltında yirmi dört saatten az kalmış olması halinde sekiz – on saat dahi kalmış olması durumunda mahsup edilme bir gün olarak yapılır. Aynı şekilde bir suçtan dolayı başka bir ülkede gözaltına alınmış olan şahıs için o ülkede geçirmiş olduğu gözaltı süresi Türkiye’de ki ceza süresinden mahsup edilir.

Gözaltına alınan kişi serbest bırakılmadığı takdirde yetkili hakim önüne çıkıncaya kadar gerekli sağlık önlemleri alınmak suretiyle nezarethaneye konulur.

-Nezaret giriş ve çıkışlarında kolluk kuvvetlerince yapılacak olası şiddet,kötü muamele veya işkencenin önüne geçmek amacıyla doktor tarafından sağlık raporuyla şahsın sağlık durumunun belirlenmesi yasal zorunluluk olarak belirlenmiştir.

-Nezaret girişi sırasında yakalama anında yapılan kaba üst aramasının aksine daha detaylı bir arama yapılarak gözaltına alınan kişinin kendisine zarar verme ihtimaline araç olarak kullanabileceği materyallerden kişinin arındırılması amaçlanır. Nezarete alınan kadının üst araması kadın memur tarafından yapılır. Kişilerin kendisine zarar verebileceği kemer, kravat, ip, delici-kesici aletler ellerinden alınır. El konulan bu eşyalar ve para miktarı içeriği tutanakla kayıt adlına alınır ve tutanağın bir nüshası gözaltına alınan kişiye verilir. Kadınlar ve erkekler, yetişkinler ve çocuklar, aynı suçtan dolayı gözaltına alınanlar ile hasımlığı bulunan kişiler aynı nezarete konulmazlar.

Şüphelinin gözaltı süresinin bitmesiyle gerekli sağlı kontrolleri yapıldıktan sonra kolluk kuvvetlerince Cumhuriyet başsavcılığına sevk edilir. Emanete alınan eşyalar gözaltının sona ermesiyle birlikte kişiye teslim edilir. Cumhuriyet savcısı kararıyla gözaltına alınan kişinin serbest bırakılmasına da karar verilebilir bu durumda gözaltı süresinin bitmesi beklenmeden şahıs derhal serbest bırakılır.

Cumhuriyet savcısının şüphelinin ifadesi alıp tahkikat evrakları incelendikten sonra şüpheli hakkında tutuklama veya adli kontrol kararı vermesi halinde süre sonuna kadar şahıs sulh ceza hakimi önüne çıkarılıp sorguya çekilir.

Şahıs gözaltına alındığında kendisine gözaltı sebepleri ve hakkındaki iddialar yazılı olarak, yazılı olmasının mümkün olmadığı hallerde sözlü olarak en geç hakim karşısına çıkıncaya kadar bildirilmelidir. Bu neticede yakalanan kişinin kendisine karşı ileri sürülen iddialara karşı savunma hazırlama veya neye itiraz edeceğini bilmesi sağlanmış olur. Kişinin akli durumunun veya yaşının yetmediği durumlarda bu açıklamalar kişinin velayetini bulunduran kişiye yapılır.

Kişi gözaltın alma işlemi yapıldığı sırada gözaltı işleminden kaynaklanan haklarını öğrenme hakkı doğar. Susma, müdafiden yararlanma, itiraz ve diğer yasal hakların kendisine açıklayıcı ve anlayacağı dilde bildirilmesi şarttır.

Gözaltına alınan kişinin ifadesi alınmadan önce şahsa kendisinin müdafi talep etme hakkının bulunduğu bildirilmelidir. Bu hakkı şahsa bildirilmeden alınan ifadeler hukuka aykırı olmakla beraber bu şekilde ifade alınması hükme esas teşkil etmez.

Gözaltına alınan şüpheliye ifadesi alınırken kendisine yüklenen suç hakkında açıklama yapmama hakkı bulunduğu söylenir. Şüpheli susma hakkı dolayısıyla ifade vermek zorunda değildir. Ancak susma hakkının sınırsız olmamasıyla birlikte şüphelinin susma hakkı kapsamına kimlik bilgilerini vermeme girmemektedir. Susma hakkının kullanılması şüpheli aleyhine delil olarak kullanılamaz

Şüpheli şahıs ifadesi alındığı sırada lehine olan delilleri ileri sürme ve toplanmasını talep etme hakkına sahiptir.

Gözaltına alınan şüpheliye sadece ifadesi alınırken tanınmış bir hak değil tüm gözaltı süresince tanınan bir haktır.

Gözaltı işlemi sonrasında bu işleme karşı gözaltına alınan kişi, müdafii, kanuni temsilcisi, eşi veya birinci ya da ikinci derece kan hısımı hemen serbest bırakılmayı sağlamak için sulh ceza hakimine başvurabilir.

Gözaltına alınan kişinin yakınlarına haber verilmesi hakkı vardır. Gözaltına alınan kişinin yakınına, yabancıysa konsolosluk veya büyükelçiliğe izni dahilinde haber verilmelidir.

Şüpheliye, üzerine atılı suçu işlemediğini ve suçsuz olduğunu ispat etmesi için tüm meşru vasıta ve yollardan yararlanarak hukuk kuralları çerçevesinde hakkını arama özgürlüğü tanınmıştır.

Bu hak yakalanan kişinin gözaltına alınması sonucunda yargılanma hakkı kapsamında doğar.

Sulh ceza hakiminin vermiş olduğu karar doğrultusunda veya gözaltı süresinin dolması durumunda serbest bırakılan kişi hakkında aynı suç fiili sebebiyle yeterli delil olmadığı müddetçe ve Cumhuriyet savcısı kararı olmadıkça bir daha aynı sebeple yakalama işlemi uygulanamaz.

Gözaltında bulunan şahsın sağlık koşullarına uygun, temizlik ve hijyen kurallarına aykırı olmayan nezarethanede tutulması gerekmektedir. Aksi halde insan haklarına aykırılık teşkil eder. Sağlık durumunun bozulması halinde doktor muayenesinden geçirilme ve tıbbi yardım isteme hakkı vardır.